ΠΟΛΙΤΕΙΑ Η ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ

ΠΟΛΙΤΕΙΑ

 Η ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ

 ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ 

11 ΕΝΟΤΗΤΑ 

- Μετά απ’αυτά , λοιπόν, είπα, παρομοίασε τη φύση μας σχετικά με την παιδεία και την απαιδευσία με την ακόλουθη εικόνα : Φαντάσου δηλαδή ανθρώπους σαν μέσα σε υπόγεια κατοικία όμοια με σπηλιά που έχει την είσοδο ανοιχτή προς το φως σε όλο το μήκος της σπηλιάς, να είναι σ’αυτήν από την παιδική ηλικία μέσα σε δεσμά και στα πόδια και στους αυχένες, ώστε και να μένουν αυτοί ακίνητοι και να βλέπουν μόνο μπροστά και να μην μπορούν να στρέφουν κυκλικά τα κεφάλια τους εξαιτίας των δεσμών. (Φαντάσου) ακόμη να φωτίζει γι αυτούς από ψηλά και μακριά ένα φως από φωτιά που ανάβει πίσω τους και να υπάρχει ένας δρόμος επάνω στην επιφάνεια της γης μεταξύ της φωτιάς και των δεσμωτών, κοντά στο οποίο φαντάσου ένα μικρό τοίχο να έχει χτιστεί απέναντι, όπως ακριβώς στήνονται τα παραπετάσματα από τους θαυματοποιούς/ταχυδακτυλουργούς μπροστά από τους εαυτούς τους, πάνω από τα οποία παρουσιάζουν τα τεχνάσματά τους. - Το φαντάζομαι, είπε. - Φαντάσου λοιπόν, κοντά στο μικρό αυτόν τοίχο ανθρώπους να μεταφέρουν κάθε λογής αντικείμενα που προεξέχουν από το μικρό τοίχο και ομοιώματα ανθρώπων και άλλα ομοιώματα που έχουν κατασκευαστεί και από πέτρα και από ξύλο και από κάθε λογής άλλα υλικά. Άλλα από αυτούς που τα κρατούν όπως είναι φυσικό, να μιλούν και άλλους να μένουν σιωπηλοί. -Παράξενη εικόνα παρουσιάζεις, είπε, και παράξενους δεσμώτες. -Όμοιους μ’εμάς, είπα εγώ. 

 12 ΕΝΟΤΗΤΑ

 - Τι λοιπόν; Δεν είναι αυτό εδώ λοιπόν λογικό, είπα εγώ, και δεν προκύπτει αναγκαστικά απ’ όσα έχουμε πει ως τώρα, ότι δηλαδή ούτε οι απαίδευτοι, που δεν έχουν γνωρίσει την αλήθεια θα μπορούσαν ποτέ να κυβερνήσουν ικανοποιητικά μια πόλη ούτε εκείνοι που τους αφήνουν ν’ασχολούνται ως το τέλος της ζωής τους με την παιδεία. Οι πρώτοι, επειδή δεν έχουν έναν ορισμένο στόχο στη ζωή τους, στον οποίο στοχεύοντας πρέπει να ρυθμίζουν όλες ανεξαιρέτως τις πράξεις τους και στον ιδιωτικό και στο δημόσιο βίο τους, οι δεύτεροι, γιατί δε θα προβούν σε καμιά πρακτική ασχολία με τη θέλησή τους, επειδή νομίζουν ότι είναι εγκατεστημένοι στα μακρινά νησιά των μακάρων, ενώ ακόμη ζουν; - Αλήθεια, είπε. - Δική μας λοιπόν δουλειά είναι, είπα εγώ, εμείς οι ιδρυτές της πόλης να εξαναγκάσουμε και τα εξαιρετικά πνεύματα να φθάσουν προς το μάθημα, το οποίο δεχτήκαμε προηγουμένως ότι είναι το σπουδαιότερο, να δουν δηλαδή το αγαθό και ν’ανεβούν εκείνη την ανηφορική οδό, και όταν το δουν αρκετά, αφού ανεβούν, να μην τους επιτρέψουμε αυτό που τώρα επιτρέπεται. - Και ποιο είναι αυτό; - Να μένουν, είπα εγώ, συνεχώς στον στον ίδιο τόπο και το να μη θέλουν να κατεβαίνουν πάλι κοντά σ’εκείνους τους δεσμώτες ούτε να συμμετέχουν και στους κόπους και στις τιμές που έχουν θεσπίσει εκείνοι είτε είναι ταπεινότερες είτε σπουδαιότερες.

 13 ΕΝΟΤΗΤΑ

 - Και λοιπόν, είπε, θα τους αδικήσουμε και θα τους κάνουμε να ζουν χειρότερα, ενώ είναι δυνατόν αυτοί να ζούν καλύτερα; - Ξέχασες πάλι, φίλε μου, είπα εγώ, ότι αυτό δεν ενδιαφέρει το νόμο, πώς δηλαδή μια κάποια κοινωνική ομάδα θα ευτυχήσει υπερβολικά μέσα σε μια πόλη, αλλά σχεδιάζει να γίνει αυτό σε όλη την πόλη ενώνοντας αρμονικά τους πολίτες και με την πειθώ και με τη βία, κάνοντάς τους να μοιράζονται μεταξύ τους την ωφέλεια, που ο καθένας έχει τη δυνατότητα να παρέχει στο κοινό, και ο ίδιος διαπλάθοντας τέτοιους άντρες στην πόλη, όχι για να αφήνει να αλλαξοδρομεί όπου ο καθένας θέλει αλλά για να τους χρησιμοποιεί ο ίδιος, για να δένει μαζί σε μια ενότητα την πόλη. - Αληθινά, είπε. Πραγματικά το ξέχασα. - Σκέψου λοιπόν, είπα, Γλαύκωνα, ότι δε θα αδικήσουμε αυτούς που γίνονται φιλόσοφοι στην πόλη μας, αλλά θα προβάλουμε προς αυτούς δίκαιη αξίωση, αν τους αναγκάζουμε και να φροντίζουν για τους άλλους και να τους φυλάνε.

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ

 11 ΕΝΟΤΗΤΑ

 1. Μιλά ο Σωκράτης και αναφέρει σε κάποιον φίλο του όσα είχαν συζητηθεί την προηγούμενη μέρα με μια συντροφιά στο σπίτι του Κέφαλου. 2. Τα θέματα που είχαν συζητηθεί αφορούσαν τους φύλακες και τους άρχοντες, τις γυναίκες και τα παιδιά, το αισθητό και το νοητό ως αντικείμενο γνώσης και τους αληθινούς φιλοσόφους, των οποίων η εκπαίδευση πρέπει να αποβλέπει στην ιδέα του Αγαθού. Σχετική με το θέμα της γνώσης είναι η παιδεία, στην οποία ο Σωκράτης θα αναφερθεί με την αλληγορία του σπηλαίου. 3. Το σπήλαιο, η πρώτη φυσική κατοικία του ανθρώπου και άλλων ζώων, κατά τον Πορφύριο συμβολίζει το σύμπαν. Είναι τόπος συνάντησης του θείου και του ανθρώπου, είναι τόπος μύησης,τόπος ιερός. Τα κυριότερα σύμβολα Το σπήλαιο – είναι ο χώρος που αισθανόμαστε, ο επίγειος κόσμος στον οποίο ζούμε, κόσμος ψεύτικος και όχι αληθινός. Οι δεσμώτες – είναι οι πολλοί άνθρωποι, οι απαίδευτοι, που ζουν στο ημίφως και στην αδράνεια, στο σκοτάδι της αμάθειας και της πλάνης. Οι σκιές των πραγμάτων και οι φωνές των ανθρώπων – είναι είδωλα της πραγματικότητας που βρίσκεται στον έξω χώρο. Ο ήλιος – είναι η ύψιστη ιδέα του Αγαθού, ο απώτερος σκοπός του ανθρώπου. • Ο Πλάτων με την αλληγορία του σπηλαίου πετυχαίνει να παρουσιάσει με μεγάλη ακρίβεια την κοσμική κλίμακα που οδηγεί στο Αγαθό. • Η εικόνα του σπηλαίου διακρίνεται από στατικότητα. Καμία κίνηση, καμία δραστηριότητα. Αυτό βέβαια οφείλεται στην αναγκαστική ακινησία των δεσμωτών και στην αδυναμία τους να αντιληφθούν ό,τι συμβαίνει γύρω τους. Άλλωστε ο ίδιος ο Πλάτων το επιδιώκει, για να οδηγηθεί σ’εκείνο που θέλει ν’αποδείξει. Γλωσσικά φαίνεται από τη χρήση πολλών προσδιορισμών που δηλώνουν στάση σε τόπο (εν οικήσει, εν ταυτη, παρά το σπήλαιον, εις το πρόσθεν) και την έλλειψη ρημάτων. Όσα μάλιστα ρήματα χρησιμοποιούνται δηλώνουν στάση(όντας εν δεσμοίς, μένειν, αδυνάτους περιάγειν κύκλω). • Ο Σωκράτης απευθυνόμενος στο Γλαύκωνα χρησιμοποιεί την έγκλιση της προστακτικής(απείκασον, ιδέ, όρα) όχι με την έννοια της προσταγής αλλά με την έννοια της προτροπής και της παραχώρησης. Με αυτό τον τρόπο και με την επιλογή των κατάλληλων ρημάτων ο φιλόσοφος επιδιώκει να μεταφέρει το συνομιλητή του σ’ένα φανταστικό κόσμο, να φτάσει στην αλληγορία, για ν’αποδείξει τη σημασία της παιδείας για την ανθρώπινη φύση.

 12 ΕΝΟΤΗΤΑ 

 Στοιχεία που αφορούν όσα παρεμβάλλονται ανάμεσα στις ενότητες 11 και 12: • Αν κάποιος από τους δεσμώτες απελευθερωθεί από τα δεσμά και βγει έξω από τη σπηλιά, στο φως, στην αρχή πονούν τα μάτια του, αλλά σταδιακά συνηθίζουν και μπορούν ν’ατενίσουν τον ήλιο. • Στο νοητό κόσμο ο πρώην δεσμώτης αντιλαμβάνεται τις ιδέες, τα πραγματικά όντα και τελευταία την ιδέα του αγαθού. Σ’αυτήν οφείλει να στοχεύει όποιος έχει σκοπό να ζήσει με φρόνηση ως πολίτης και στον ιδιωτικό και στο δημόσιο βίο. • Αν αυτός που ανέβηκε θυμηθεί τους άλλους δεσμώτες μακαρίζει τον εαυτό του και λυπάται εκείνους. Όμως, αν κατέβει για να τους ελευθερώσει και τους αποκαλύψει την αλήθεια, εκείνοι όχι μόνο θα τον περιγελάσουν και θα ισχυριστούν ότι χάλασαν τα μάτια του αλλά αν επιχειρήσει να τους λύσει μπορεί και να τον εξοντώσουν(αναχρονιστικός υπαινιγμός για την εκτέλεση του Σωκράτη). • Όσοι φτάνουν στον κάσμο των ιδεών αισθάνονται την ανάγκη να ζουν εκεί πάνω για πάντα και δε θέλουν να κατεβούν , ούτε να αναλάβουν πολιτική δράση. 1. Οι απαίδευτοι, οι αφιλοσόφητοι πολιτικοί, αφού στερούνται παιδείας στην οποία στηρίζεται όλη η πλατωνική πολιτεία , είναι ακατάλληλοι για τη διακυβέρνηση της πόλης. Γιατί η πόλη δεν μπορεί να διοικηθεί από ανθρώπους χωρίς προσανατολισμό και στόχο των πράξεών τους και στον ιδιωτικό και στο δημόσιο βίο. Επομένως είναι άστοχοι πρακτικά και κατά συνέπεια άναρχοι. 2. Η απαιδευσία δεν επιτρέπει στον άνθρωπο να επεξεργαστεί νοερά την ιδέα της αλήθειας και να γίνει βίωμά του. Μη γνωρίζοντας την αλήθεια είναι φυσικό το άτομο να πλανάται και να είναι ανίκανο να διοικήσει και να θέτει σωστούς στόχους. 3. Αυτοί είναι όσοι ζουν στη μακαριότητα των πνευματικών ενασχολήσεων. Κινούνται μόνο στο θεωρητικό χώρο και δεν παρουσιάζουν καμιά πολιτική δράση, αφού δεν ενδιαφέρονται για τις τιμές και την εξουσία και δεν τους απασχολούν τα κοινά. Επομένως είναι εγκλωβισμένοι στην αδράνεια του θεωρητικού βίου, δεν παρουσιάζουν κάποιο πρακτικό προσανατολισμό της παιδείας και κατά συνέπεια είναι ακατάλληλοι να διοικήσουν. 4. Κατά την πολιτική αντίληψη του Πλάτωνα η γνώση καταξιώνεται από το βαθμό προσανατολισμού της σε χρήσιμη πράξη και η πράξη, όταν καθοδηγείται από τη γνώση και προσανατολίζεται προς ένα αποσαφηνισμένο σκοπό. 5. Από τον Πλάτωνα παρουσιάζεται πάλι η σχέση φύση (βελτίστας φύσεις) – νόμος (αναγκάσαι), όπου ο ένας συμπληρώνει τον άλλο, αλλά οπωσδήποτε η φύση έχει τον πρώτο ρόλο. Επομένως ο μελλοντικός φιλόσοφος – άρχοντας (βελτίσται φύσεις) δέχεται την επίδραση του περιβάλλοντος(αναγκάσαι) και κατά συνέπεια αποτελεί τη σύνθεση των φυσικών στοιχείων που βελτιώνονται από την επίδραση της άριστης παιδείας. 6. Το μέγιστον μάθημα είναι η ύψιστη γνώση, η θέαση του αγαθού κατά τον Πλάτωνα. Η ιδέα του αγαθού βρίσκεται στην κορυφή του κόσμου των ιδεών και ταυτίζεται με το θεό. Το αγαθό το στηρίζουν οι υπερκόσμιες δυνάμεις, δικαιοσύνη, ανδρεία, σωφροσύνη, αιδώς και οσιότητα. 7. Ο άνθρωπος με τη βοήθεια της παιδείας ακολουθεί μια δύσκολη πορεία ανάβασης από τα αισθητά, που είναι η πρώτη βαθμίδα γνώσης, προς τα νοητά και την ιδέα του αγαθού. Η όλη ανάβαση είναι μια πνευματική άσκηση, μια συνεχής και εντεινόμενη διαδικασία τελείωσης που καταλήγει στον κόσμο των ιδεών. Επειδή οι δυσκολίες αυτής της προσπάθειας είναι πολλές, ο Πλάτωνας χρησιμοποιεί τους όρους ανάβασις και αναβαίνω, που από μόνοι τους εμπεριέχουν την έννοια του σκληρού αγώνα. Ωστόσο η προσέγγιση του αγαθού είναι δυνατή και υπό προυποθέσεις υπάρχει μια αισιόδοξη προοπτική για κάθε άνθρωπο να το κατακτήσει. 8. Ο φιλόσοφος καθαρμένος εσωτερικά και έχοντας φτάσει στην τελείωση, μένει προσκολλημένος στο χώρο του και δεν επιθυμεί να επιστρέψει στην απατηλή ζωή. Ίσως τον χαρακτηρίζει έλλειψη αλληλεγγύης προς τους συνανθρώπους του, ίσως όμως και σεβασμός και προσήλωση στο πνευματικό έργο στο οποίο επιδίδεται. Κατά τον Πλάτωνα ο φιλόσοφος έχει ηθική υποχρέωση να κατεβεί στον αισθητό κόσμο, να ελευθερώσει τους δεσμώτες και να τους οδηγήσει στο φως του αγαθού. Ο ίδιος απέδειξε με τις πράξεις του αυτό που θεωρούσε ηθική υποχρέωση των φιλοσόφων όταν έκανε τα τρία ταξίδια του στη Σικελία. 9. Ο Σωκράτης μετά την ερώτηση του Γλαύκωνα βρίσκει την ευκαιρία να επικρίνει τη στάση των φιλοσόφων της εποχής του που αδρανούν και δεν ενδιαφέρονται για τα κοινά. 

 13 ΕΝΟΤΗΤΑ

 1. Η ένσταση του Γλαύκωνα στη θέση του Σωκράτη στηρίζεται στην αδικία που θα υποστούν οι φιλόσοφοι, όταν αναγκαστούν ν’αλλάξουν τρόπο ζωής. Στο αίτημα δηλαδή του φιλοσόφου για ηθική υποχρέωση των πεπαιδευμένων ενίσταται ο Γλαύκων με μια λέξη πάλι ηθικού περιεχομένου, την αδικία. 2. Η ζωή των φιλοσόφων θα γίνει χειρότερη, αφού αυτοί θα υποχρεωθούν να εγκαταλείψουν το θεωρητικό τόπο που ζουν, θα εξαναγκαστούν να κατέλθουν στο σκοτάδι της σπηλιάς, να συνυπάρξουν με τους παλιούς συνδεσμώτες τους και πιθανόν να υποστούν την ταπείνωση και το χλευασμό εκ μέρους τους. 3. Ο φιλόσοφος είναι δυνατόν να ζει καλύτερα, αφού έφτασε στη θέαση του Αγαθού και προσέγγισε το θείο. Ωστόσο δεν καθορίζεται στην ουσία του το άμεινον ζην ούτε το πώς επιτυγχάνεται. 4. Ο Γλαύκων ως εκπρόσωπος της συντηρητικής και αριστοκρατικής πλευράς της πλατωνικής πολιτείας δε συνβιβάζεται με την άποψη ότι ο φιλόσοφος έχει την υποχρέωση να μοιραστεί με τους συνανθρώπους του τα αγαθά που απέκτησε με υπεράνθρωπη προσπάθεια ύστερα από τη θέαση του Αγαθού. Γι αυτόν είναι απαράδεκτο ο πεπαιδευμένος να ενστερνιστεί την κοινωνική συνείδηση υπερβαίνοντας την ατομική. 5. Ο Σωκράτης για ν’απαντήσει στο Γλαύκωνα στηρίζεται σε κάποια συμφωνία, στην οποία είχαν καταλήξει στο παρελθόν και που φαίνεται ότι ο Γλαύκων είχε ξεχάσει: ότι δηλ. ο νόμος δεν ενδιαφέρεται για την ευημερία μόνο μιας κοινωνικής ομάδας αλλά επιδιώκει την ευημερία όλης της πόλης. 6. Με την προσωποποίηση του νόμου ο Πλάτων προσδίδει στην αφηρημένη έννοια ανθρώπινα χαρακτηριστικά (ου τουτο μέλει – μηχαναται – συναρμόττων – ποιων – εμποιων – ουχ ινα αφιη – αλλ’ινα καταχρηται). Δίνει την εντύπωση ενός προσώπου που με τη στάση, τις ενέργειες, τις αρμοδιότητες και γενικά με το κύρος και την ισχύ του γίνεται ο κύριος ρυθμιστής των λειτουργιών του κράτους και των ενεργειών των πολιτών, ο κυβερνήτης, η ψυχή της πολιτείας. Βέβαια ένας τέτοιος κυβερνήτης, όσο και αν παρουσιάζεται προσωποποιημένος υποκειμενικά, λειτουργικά είναι ένας απρόσωπος άρχοντας, που κυβερνάει ψυχρά και αντικειμενικά, χωρίς ανθρώπινα σφάλματα και παρεκκλίσεις, χωρίς συναισθηματισμούς και αδυναμίες: είναι ο ιδεώδης κυβερνήτης για το καλό του συνόλου. 7. Ο νόμος, για να εξασφαλίσει την ευημερία όλων των πολιτών, επιτελεί τρεις λειτουργίες: την κοινωνική, την οικονομική και την παιδαγωγική. Εδώ αναφέρεται στην κοινωνική, με την οποία επιδιώκει να ενωθούν αρμονικά μεταξύ τους οι πολίτες, να εξαλειφθούν οι οποιεσδήποτε διαφορές και να επιτευχθεί η συνεργασία και η ειρηνική συμβίωση. Ως μέσα γι αυτή την επιδίωξη χρησιμοποιεί την πειθώ και τη βία/τον εξαναγκασμό. Με την πειθώ οδηγούμαστε στο διάλογο, που χαρακτηρίζει κάθε δημοκρατία, και με τη βία, που ενυπάρχει σε κάθε εξουσία, ο άπειρος παιδείας όχλος εναρμονίζεται με το κοινωνικό σύνολο. Ο εξαναγκασμός όμως αυτός δεν είναι αυθαίρετος. Είναι στοιχείο του νόμου, του οποίου η εφαρμογή οπωσδήποτε περιορίζει την ελευθερία. Είναι στοιχείο κάθε εξουσίας, προκειμένου να λειτουργήσει αποτελεσματικά η πολιτεία. Δεν είναι ευχάριστος και επιθυμητός, αλλά οπωσδήποτε αναγκαίος. 8. Λειτουργώντας με αυτόν τον τρόπο ο νόμος επιτελεί την οικονομική λειτουργία της πολιτείας. Εξασφαλίζει δηλαδή και κατοχυρώνει μια βασική αρχή που είναι από τα απαραίτητα στοιχεία της ύπαρξης μιας πολιτείας, την αρχή του καταμερισμού της εργασίας. Έτσι τα οφέλη και τα αγαθά που εξασφαλίζει κάποιος από τις εργασίες του τα μοιράζεται με τους συνανθρώπους του και το άτομο το ενδεές γίνεται αύταρκες σύμφωνα με την αρχή της αμοιβαιότητας. 9. Με αυτόν τον τρόπο ο νόμος λειτουργεί παιδαγωγικά, αφού έχει τη δύναμη να διαπλάθει το χαρακτήρα των ανθρώπων και να τον μεταμορφώνει όπως αυτός θέλει, αλλά και πολιτικά, αφού τα άτομα αυτά με την ανάπλασή τους θα συντελέσουν στην ομοιογένεια και συνοχή της πόλη. 10. Στο σημείο αυτό παρουσιάζεται ο τελικός σκοπός του νόμου της πλατωνικής πολιτείας. Σύμφωνα μ’αυτόν απαγορεύεται στον κάθε πολίτη να εκπληρώνει τις ατομικές του ελευθερίες και επομένως να ενεργεί αυθαίρετα, χωρίς να λαβαίνει υπόψη τους συνανθρώπους του. Επιδιώκει όμως να δένει μαζί σε μια ενότητα την πόλη, ώστε να εξασφαλίζεται ένας άρρηκτος δεσμός μεταξύ των πολιτών. Οι σχέσεις μεταξύ των πολιτών και μεταξύ νόμου και πολιτών: Οι πολίτες σύμφωνα με το κείμενο, έχουν άριστες σχέσεις και στον κοινωνικό και στον επαγγελματικό χώρο. Αποτελούν ένα αρμονικά σύνολο, μοιράζονται μεταξύ τους όποια αγαθά παράγουν και φροντίζουν για το καλό της πολιτείας. Είναι τόσο δεμένοι μεταξύ τους, ώστε ν’αποτελούν μια ενότητα προόδου και ευημερίας. Αλλά και στον πολιτικό χώρο δεν υπάρχουν διαφορές, αφού προέχει το γενικό καλό, προς χάρη του οποίου θυσιάζονται οι ατομικές επιθυμίες και φιλοδοξίες. Όμως και οι σχέσεις νόμου και πολιτών είναι εξαίρετες. Ο νόμος βέβαια χρησιμοποιεί και τη βία, αλλά, όπως φαίνεται από το κείμενο, δεν υπάρχουν αντιδράσεις εκ μέρους των πολιτών. Αφού πειστούν στην αναγκαιότητα ύπαρξής του, οι πολίτες επιδίδονται σε ειρηνικές ασχολίες. 11. Ο Σωκράτης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο εξαναγκασμός των φυλάκων να φροντίζουν και να επιβλέπουν τους συμπολίτες τους δεν τους αδικεί. Αντίθετα είναι μια δίκαιη αξίωση της πόλης απ’αυτούς, από τη στιγμή μάλιστα που αυτοί έγιναν φύλακες. Επομένως δεν αδικούνται, αλλά εφαρμόζεται ο νόμος, το δίκαιο της πλατωνικής πολιτείας. Ωστόσο, το συμπέρασμα δεν είναι ακαταμάχητο και πειστικό, γιατί δεν απορρέει από λογική αναγκαιότητα. Δεν μπορούμε να προβάλουμε ή να υιοθετήσουμε κάτι ως δίκαιο, μόνο και μόνο επειδή αποβλέπει στο κοινό καλό, ενώ παράλληλα βλάπτει μια μερίδα πολιτών. Εξάλλου, το αδύνατο αυτό σημείο του συλλογισμού το παρατήρησε πρώτος ο Αριστοτέλης γράφοντας ότι:ενώ ο Σωκράτης αφαιρεί από τους φύλακες την ευδαιμονία, ισχυρίζεται ότι ο νομοθέτης οφείλει να κάνει ευτυχισμένη όλη την πόλη, πράγμα αδύνατο, αφού κάποιοι δε θα είναι ευτυχισμένοι.